Στην καρδιά της Αντιγόνης: H μίμηση και το πένθος της πόλης

Winston Ntshona as Winston and John Kani as John
in The Island, Broadway, 1974.
Source: MCNY Blog

 

Στο θεατρικό έργο Το Νησί (1973) των Άθολ Φουγκάρντ [Athol Fugard], Τζον Κάνι [John Kani] και Ουίνστον Ντσόνα [Winston Ntshona], οι Αντιγόνες διασπείρονται, επαναλαμβάνονται και πολλαπλασιάζονται μέσα στα διαφορετικά επίπεδα και εμπειρίες που εγκιβωτίζει το θεατρικό κείμενο.

Υπάρχει μια Αντιγόνη σχεδόν Σοφόκλεια, μικρή, μεταφρασμένη, διασκευασμένη και συντετμημένη, όση χωρά ο λιγοστός χρόνος μιας εκδήλωσης στις φυλακές του Νησιού. Διαρκεί λιγότερο από μια σκηνή στο θεατρικό κείμενο. Την υποδύεται απρόθυμα ο Ουίνστον, ένας μαύρος κρατούμενος, καταδικασμένος από το καθεστώς του απαρτχάιντ.

Υπάρχουν οι «Αντιγόνες» κρατούμενες του θεατρικού έργου, οι Τζον και Ουίνστον. Καταδικασμένες στην «κρύπτη» του Νησιού για άγνωστο χρονικό διάστημα, να καταναγκάζονται σε ευρηματικά βασανιστικές εργασίες: να αδειάζουν τη θάλασσα από νερό, να σκάβουν μάταια και ατελείωτα, να κυλούν έναν κορμό σπρώχνοντας με το μέτωπο. Αυτές οι «Αντιγόνες» και αυτοί οι «Πολυνείκηδες» αποφασίζουν να ανεβάσουν την Αντιγόνη στην εκδήλωση της φυλακής· να μιλήσουν για τους δεσμώτες και τους εξουσιαστές τους.

Υπάρχει ο Σάρκι, ο νεαρός ηθοποιός που παραλίγο να παίξει τον Αίμονα σε μια παράσταση της Σοφόκλειας Αντιγόνης που ανέβηκε στο Νιου Μπράιτον από τη θεατρική ομάδα του Άθολ Φουγκάρντ, τους Σέρπεντ Πλέιερς [Serpent Players]. Τον συνέλαβε η αστυνομία κατά τη διάρκεια των προβών. Πέρασε από μια στημένη δίκη και μεταφέρθηκε στην πολιτική φυλακή της Νότιας Αφρικής, στο νησί Ρόμπεν Άιλαντ, όπου βρίσκονταν ήδη, ισόβια καταδικασμένος, ο Νέλσον Μαντέλα. Για τον Σάρκι, το να μην συμμετέχει στην παράσταση ήταν μια από τις πιο σκληρές πτυχές της δίωξής του. Τελικά ανεβάζει μια σκηνή της Αντιγόνης στην ετήσια εκδήλωση της φυλακής. Υποδύεται τον Κρέοντα.

Συνεπώς υπάρχει μια ακόμα Αντιγόνη. Αυτή που επιλέγουν να ανεβάσουν οι Σέρπεντ Πλέιερς, η θεατρική ομάδα του Άθολ Φουγκάρντ. Ανεβαίνει τελικά στο Νιού Μπράιτον.

Υπάρχει η Αντιγόνη που «πράγματι» ανέβασε ο Σάρκι στην ετήσια εκδήλωση της φυλακής του Ρόμπεν Άιλαντ. Με εκβιασμούς και απειλές έπεισε τον συγκρατούμενό του στο κελί να υποδυθεί την Αντιγόνη. Του φόρεσε μια σφουγγαρίστρα για περούκα.

Την ίδια περίοδο ο Νέλσον Μαντέλα βρισκόταν στο Ρόμπεν Άιλαντ σε απομόνωση. Δεν είδε την παράσταση. Αρκετά χρόνια αργότερα διοργάνωσε μια παράσταση ολόκληρου του έργου της Αντιγόνης σε εκδήλωση της φυλακής. Ο ίδιος υποδύθηκε τον Κρέοντα.

Υπάρχουν οι Σέρπεντ Πλέιερς. Οι μαύροι ηθοποιοί δεν μπορούσαν να μετακινηθούν ελεύθερα από περιοχή σε περιοχή. Σύμφωνα με τους νόμους του απαρτχάιντ, έφεραν βιβλιάριο, απαγορευόταν να ουρήσουν στις τουαλέτες των θεάτρων όπου ανέβαιναν οι παραστάσεις τους, απαγορευόταν να βρίσκονται σε περιοχές των λευκών Νοτιοαφρικάνων. Δυσανασχετούν σταδιακά με το έμμεσο της κριτικής που ασκούν στο καθεστώς του απαρτχάιντ τα έργα που ανεβάζουν, και ζητούν όλο και πιο έντονα από τον Άθολ Φουγκάρντ να βρουν αμεσότερους τρόπους να σχολιάσουν θεατρικά την πραγματικότητα που βιώνουν.

Υπάρχει το απαρτχάιντ.

Υπάρχει Το Νησί (1973). Ο Τζον Κάνι και ο Ουίνστον Ντσόνα, μαζί με τον Άθολ Φουγκάρντ, επινοούν αυτοσχεδιαστικά το θεατρικό κείμενο.

Υπάρχουν οι νόμοι του απαρτχάιντ.

Στο Νησί όλες οι παραπάνω Αντιγόνες επιτελούν πολυφωνικά το δράμα. Η μία επικαλύπτει την άλλη, εμπνέεται από την άλλη, αναφέρεται στην άλλη, επινοεί την άλλη, τη συμπεριλαμβάνει ή τη δραματοποιεί, η μία μιλάει για την άλλη ή σε συνέχεια της άλλης, η μία αντηχεί την άλλη.

Υπάρχουν οι επαναλαμβανόμενες επιτελέσεις, μιμήσεις, διατυπώσεις, μεταφορές της Αντιγόνης, τις οποίες μας προσκαλούν να δούμε σύγχρονες Αντιγόνες (θεατρικές, ποιητικές, θεωρητικές)· όχι δευτερεύουσες, παράγωγες διασκευές της πρωτότυπης Σοφόκλειας, αλλά μια ανοιχτή σκηνή για την πόλη, μια εμμενής «τραγική», επαναλαμβανόμενη κίνηση:

 

«Η ιδέα του τραγικού αποδεσμεύεται
από το ποιητικό είδος της τραγωδίας
και αποκτά μια ευρύτερη θεωρητική και μεταφορική ισχύ,
καθώς μετατρέπεται σε ένα πρίσμα μέσω του οποίου μ
πορούν να συλληφθούν οι αντιξοότητες
και οι αντινομίες της ανθρώπινης κατάστασης. […]
Το τραγικό αντιπροσωπεύει αυτό που μπορεί να μετατοπίζει
και να μετατοπίζεται, αλλά που δεν υπερβαίνει τελικά.»

[Έλενα Τζελέπη, Εισαγωγή: Η Αντιγόνη ως μορφή πολιτικού πάθους,
στο Αντινομίες της Αντιγόνης, κριτικές θεωρήσεις του πολιτικού.
Έλενα Τζελέπη (επιμ.), Αθήνα: Εκκρεμές, 2014]

 

“To play with mimesis is, in Irigaray, crucially intertwined
with resisting to the truth of mimesis:
engaging with the playful language work of mimesis is,
at the same time ‘remaining elsewhere’.
This is about appropriation that remains open to a (utopian) future
and gestures towards a beyond-appropriation; […]”

“At the heart of Antigone’s action
lies the intersection of mimesis and mourning
– these two performative modes that have been
historically assigned to the feminine,
but also two performative modes that constitute
what is being played out in the realm of tragedy.”

[Elena Tzelepis, Mimesis as Philosophical Critique: Eventuality and the feminine, 2007, UMI, pp. 120 and 182]

 

Άλλη βιβλιογραφία

Fugard, Athol, Kani, John, & Ntshona, Winston. 1974. Statements: [three plays]. London: Oxford University Press.

Άθολ Φουγκάρντ, Η Αντιγόνη στην Αφρική, στο Αντινομίες της Αντιγόνης, κριτικές θεωρήσεις του πολιτικού. Έλενα Τζελέπη (επιμ.), Μιχάλης Λαλιώτης και Απόστολος Λαμπρόπουλος (μτφ.), Αθήνα: Εκκρεμές, 2014.

 

Αθηνά Παπαναγιώτου